Je hebt je kind naar bed gebracht en hij is lekker in slaap gevallen. Maar na een uurtje hoor je ineens gestommel in zijn slaapkamer. Je kind is uit bed. Hoe kan dat nou? Hij sliep toch…? Wanneer je naar je kind toe gaat, zie je dat…
Nou, en dan zijn er heel veel opties, die je als ouder kunt tegenkomen. Misschien is jouw kind naar de badkamer gegaan om nog even te plassen. Of ging je kind nog even wat drinken. Of zie je dat je kind aan het spelen is met het speelgoed op zijn slaapkamer. Of kom je je kind tegen in de gang en loopt hij straal langs je heen. Of misschien is je kind niet uit bed gekomen, maar roept het je ineens. Of misschien komt jouw kind niet in de avond uit bed, maar pas ’s nachts op het moment dat je zelf al aan het slapen bent.
Als je één van deze situaties herkent, dan heb jij ook een kind dat onrustig slaapt. En dan weet je uit eigen ervaring dat dat behoorlijk vervelend is…
Eigenlijk maakt het niet uit wat nou precies de reden is dat je kind jou roept of uit zijn bed komt: als ouder wil je het liefst dat je kind in bed blijft liggen en lekker doorslaapt. Want ook al breng jij je kind iedere avond op tijd naar bed, je kind wordt weer wakker. En door jou dan te gaan roepen of door uit bed te komen, is je kind weer klaarwakker en gaat het later slapen dan je eigenlijk zou willen (of dan eigenlijk goed voor hem is).
Daarnaast zorgt de onrust van je ene kind misschien wel voor onrust bij je andere kind(eren) of – in het ergste geval – dat je andere kind óók wakker wordt. Dan kun je weer helemaal van voren af aan beginnen! En dan hebben we het er nog niet over gehad dat jij ’s avonds nog andere dingen te doen hebt (bijv. voor je werk, je hobby ed.) of gewoon eens een vrije avond wil hebben, zodat je even kunt bijkomen van je drukke dag.
Kortom, niet alleen voor je kind maar ook voor jou als ouder is het belangrijk dat je kind in zijn eigen bed blijft liggen en goed doorslaapt. Voor een aantal situaties, die ’s avonds of ’s nachts kunnen gebeuren op het gebied van (niet) slapen, geef ik je hieronder een aantal handige, concrete tips, die je meteen thuis kunt toepassen. Allemaal met als doel om je kind zo goed mogelijk te laten doorslapen.
(1) Je kind roept jou of komt uit bed:
Vaak zie je dat kinderen, die net in bed gelegd zijn, gaan roepen of uit bed komen. Meestal komt er dan een heel scala aan smoesjes, zoals ‘ik heb dorst, ik moet naar de wc, ik wil nog een knuffel, je hebt me nog geen kus gegeven, ik kan niet slapen, het muziekje moet nog eens aan, ik hoorde iets, ik kan mijn knuffel niet vinden’ en ga zo maar door. Soms lijken die doelbewust (bijv. omdat ze jou nog even willen zien of omdat ze geen zin hebben om te gaan slapen), maar soms ook niet. In het laatste geval is je kind er misschien wel aan gewend dat dit jullie ritueel is ’s avonds en hoort het (helaas) al bij jullie vaste bedritueel. Soms komen die smoesjes meteen nadat je de deur van zijn slaapkamer hebt dichtgedaan, soms komen ze pas nadat je kind al een tijdje heeft geslapen en weer wakker wordt.
Als je kind jou ’s avonds roept of uit bed komt – ongeacht de reden – dan zijn de volgende tips belangrijk om thuis toe te gaan passen:
A. Een vast bedritueel:
Op het gebied van slapen is voorspelbaarheid ontzettend belangrijk. Zorg daarom voor een vast bedritueel, met vaste onderdelen en een vaste volgorde. Hierdoor weet je kind precies wat er gaat gebeuren en wat het kan verwachten bij het naar bed gaan. Die voorspelbaarheid zorgt bij je kind al voor wat meer rust en ontspanning. Dit bedritueel bestaat uit vaste onderdelen, zoals het wassen / douchen, naar de wc gaan, tandenpoetsen, omkleden, voorlezen, licht uitdoen ed. Meer onderdelen heb je eigenlijk niet nodig. Het is goed om voor dit totale bedritueel maximaal een half uur aan te houden. Vlak voordat je het licht uitdoet en weggaat, neem je al die stappen van het bedritueel nog kort even door, samen met je kind. Zo weet jij zeker dat je alle stappen gedaan hebt, dus weet je ook dat je niet in hoeft te gaan op de smoesjes die eventueel gaan komen. Én je kind weet door deze korte herhaling en opsomming dat al die dingen net gedaan zijn; de drang om dan toch nog een smoesje te gebruiken wordt hierdoor minder.
(Klik hier om in m’n artikel ‘Slaap Kindje Slaap’ te lezen hoe een goed bedritueel eruit ziet en je leest er nog mooie extra tips rondom het bedritueel.)
B. Vaste tijden:
Op het gebied van goed slapen is niet alleen voorspelbaarheid, maar ook regelmaat enorm belangrijk. Zorg ervoor dat je kind op een vaste tijd naar bed gaat (vaste bedtijd) én op een vaste tijd op staat ’s ochtends (vaste opsta-tijd). Gaat je kind namelijk dagelijks op een ander tijdstip naar bed, dan heeft je kind een onregelmatig slaappatroon (een dagelijkse ‘jetlag’) en kan het een slaaptekort opbouwen. Kinderen die een slaaptekort hebben, herken je o.a. aan overdreven emotionele of emotioneel instabiele reacties, druk of hyperactief gedrag, kort lontje of prikkelbaarder, moeite met inslapen of juist heel snel in slaap vallen, ’s ochtends moeilijk waker worden, moeite met concentreren, meer eetlust, meer ongelukjes door onhandigheid, meer vragen of meer praten dan anders, minder energie etc. Dat wil je natuurlijk graag voorkomen. Vandaar dat een vaste bedtijd en een vaste opsta-tijd zo belangrijk zijn.
Uiteraard kan dat ook betekenen dat je je kind de komende weken wat eerder naar bed brengt, zodat je kind meer uren kan gaan slapen. Zeker als je het idee hebt dat je kind een slaaptekort heeft, is het belangrijk om je kind meer slaapuren te gunnen. Breng je kind dan wat eerder naar bed.
C. Ontspanning:
Zorg voor ontspanning voor het slapengaan, zodat je kind rustig en relaxed in slaap kan vallen. Denk daarbij aan een korte, rustige massage, aan het voorlezen van een boek of aan het doen van ontspannende, rustgevende oefeningen. Als je kind zich goed heeft kunnen ontspannen, is de kans groter dat het lekker in slaap kan vallen en goed kan doorslapen.
Het moge duidelijk zijn dat het kijken van spannende films en het spelen van games niet tot deze categorie horen en er juist voor kunnen zorgen dat je kind minder makkelijk in slaap valt.
LEESTIP: Lees het boekje ‘RelaxKids’ en/of ‘RelaxKids – De Wensster’ van M. Viegas voor aan je kind.
Hoewel dit de belangrijkste tips zijn om te voorkomen dat je kind jou roept of uit zijn bed komt, zijn er nog meer dingen die je kunt doen om je kind lekker in slaap te laten vallen. Lees daarvoor ook mijn artikel ’10 basistips om je baby, kind of tiener lekker te laten slapen.’.
Hieronder leg ik je uit wat je kunt doen als je kind jou ’s nachts roept, als je kind ’s nachts uit bed komt en als je kind gaat slaapwandelen.
————————————————-
Maak je je zorgen over je kind (0-16 jaar) dat moeite heeft met luisteren, slapen, eten of zindelijk worden?
Of heb je een andere opvoedvraag, waar je graag een antwoord op wil?
Lees dan hier wat ik voor je kan doen om dat op te lossen.
Wil je eerst meer over mij en m’n bedrijf weten?
Lees dan hier meer over m’n achtergrond.
————————————————-
(2) Je kind roept jou ’s nachts:
In dit geval liggen zowel je kind als jijzelf te slapen. Het verschil met het vorige punt is dus dat je kind jou niet ’s avonds (wanneer jij nog wakker bent) maar ’s nachts roept. Je kind maakt jou dus wakker.
Als je kind jou ’s nachts gaat roepen, dan ga je kort even naar je kind toe om te checken of er niks ernstigs aan de hand is. Doe evt. een klein lampje aan, maar zorg ervoor dat er maar weinig licht is. Luister dan kort naar wat je kind te zeggen heeft, maar voorkom dat je er te veel op ingaat. Houd het dus kort.
Zeg vervolgens rustig tegen je kind: ‘Het is nu tijd om te slapen. Ga lekker liggen, pak je knuffel en doe je ogen dicht. Morgen mag je me er alles over vertellen. Nu ga je lekker slapen. Welterusten.’ En je loopt de kamer uit. Dit kan een aantal keren per nacht nodig zijn.
Zorg dat je – ondanks jouw vermoeidheid en eventuele frustratie – de rust bewaart en niet boos wordt op je kind. Zowel een te positieve (gezellig blijven kletsen) als een te negatieve reactie (boos worden) op je kind kunnen ervoor zorgen dat het doorslaapprobleem van je kind blijft bestaan. Als het je lukt om je ’s nachts rustig te blijven én het kort te houden, dan helpt dat om het doorslaapprobleem van je kind sneller te verminderen.
(3) Je kind komt ’s nachts zijn bed uit:
Als je kind ’s nachts zijn bed uit komt en naar jou toekomt, dan is het belangrijk om je kind rustig en consequent terug naar zijn bed te brengen. Probeer zelf rustig te blijven en rustig tegen je kind te praten. Je kunt ongeveer dezelfde tekst als bij het vorige punt gebruiken: ‘Het is bedtijd, dus je gaat in je eigen bed slapen. Kom maar, dan lopen we samen naar je bed. Ga lekker liggen, pak je knuffel en doe je ogen dicht. Welterusten.’
Soms merk je pas midden in de nacht dat je kind in je bed ligt, maar ook dan is het goed om je kind weer in zijn eigen bed te leggen. Doe dat dan op het moment dat je merkt dat je kind bij je in bed ligt.
Let op: Dit geldt natuurlijk alleen als jij (of je partner) het vervelend vindt dat je kind bij je in bed komt liggen. Vind je het niet vervelend? Dan is het helemaal aan jou om je kind wel / niet terug te leggen in zijn eigen bed.
EXTRA: Maak duidelijke afspraken met je kind.
Voor zowel het nachtelijke roepen als het nachtelijk uit bed komen, maak je duidelijke afspraken met je kind. Dat doe je niet ’s nachts als het probleem zich voordoet, maar overdag én op een rustig moment. Je spreekt met je kind af dat het ’s nachts in zijn eigen bed blijft liggen (en jou dus niet gaat roepen, niet uit bed komt en/of niet bij jou in bed gaat liggen). Als het je kind een nacht lukt om in zijn eigen bed te blijven liggen (zonder te roepen, zonder op te staan ed), dan kun je gebruikmaken van een gedrags- / stickerkaart. Je kind mag dan een sticker plakken voor elke keer dat het in zijn eigen bed (door)slaapt. Dat laat je je kind doen op het moment dat het ’s ochtends wakker is. Als je kind genoeg stickers heeft verzameld, dan kan hij een extraatje verdienen. Dat zorgt voor een extra stimulans voor je kind om ’s nachts goed zijn best te doen. Het is belangrijk dat je kind precies weet wat het moet doen om een sticker en/of extraatje te verdienen. Neem daar samen rustig de tijd voor om dat aan je kind uit te leggen.
————————————————-
Wil je mijn nieuwste, waardevolle OpvoedTips als eerste in je mailbox ontvangen?
Klik dan hier hoe je dat – heel eenvoudig – voor elkaar krijgt.
————————————————-
(4) Slaapwandelen
Slaapwandelen komt regelmatig voor bij kinderen. Het kan op alle leeftijden voorkomen, maar het meest bij kinderen tussen de 4 en 12 jaar. Slaapwandelen stopt meestal vanzelf. Het kind heeft zelf trouwens geen last van het slaapwandelen; de dag erna weet je kind niet meer dat het geslaapwandeld heeft. Slaapwandelen komt eerder voor op momenten dat kinderen (over)vermoeid zijn, overdag veel indrukken hebben gehad, gespannen zijn, ziek zijn geweest of bepaalde medicatie hebben gehad. Het slaapwandelen zelf is ook niet gevaarlijk voor het kind.
Het moment waarop kinderen gaan slaapwandelen is meestal vroeg in de nacht (doorgaans tijdens de overgang van diepe naar lichte slaap), in de eerste twee uur nadat het in slaap is gevallen. Kinderen lopen tijdens hun slaap door het huis met hun ogen open; hun blik is wel wat afwezig. Het is mogelijk dat ze bepaalde handelingen gaan verrichten, die ze overdag ook zouden doen. Die handelingen kunnen dan echter wel verkeerd gaan (bijv. niet op de wc maar op de gang plassen).
Tips bij het slaapwandelen:
– Maak je kind niet wakker tijdens het slaapwandelen.
– Begeleid je kind rustig naar zijn bed, zodat het daar verder kan slapen. Meestal slaapwandelen kinderen maar één keer per avond of nacht.
– Het slaapwandelen zelf is niet gevaarlijk, maar je kind kan zichzelf ongemerkt wel in gevaarlijke situaties brengen. Zorg dat je kind niet de trap af kan (bijv. plaats traphekjes), geen ramen of deuren kan openen (zorg voor een extra sluiting of sloten op ramen en deuren) en dat je kind nergens over struikelt / valt (zorg voor opgeruimde vloeren).
Komt jouw kind vaker uit bed omdat hij/zij in bed geplast heeft?
Lees dan m’n artikel over bedplassen, met als titel ‘Waarom plas je nou weer in bed? Zet deze 3 stappen en voorkom bedplassen‘.
Valkuilen:
Hierboven staat beschreven wat je als ouder gaat doen als je kind niet goed doorslaapt. In het ideale geval doet je kind meteen wat je zegt en sputtert het niet tegen. In praktijk zal dit – zeker als je hier pas mee begint – niet zomaar gebeuren en zal je kind gaan protesteren, huilen, krijsen, opnieuw uit bed komen (misschien voor je gevoel wel 100x) en ga zo maar door. Het lijkt dan onhaalbaar om je kind rustig in zijn eigen bed te laten (door)slapen. Het is belangrijk dat je dan weet dat de aanhouder wint en dat jíj die aanhouder bent. Als je de aanpak, die ik hierboven beschreef, op een rustige, positieve manier consequent volhoudt, dan komt zeker het moment dat je kind wél in zijn eigen bed blijft liggen (zonder jou te roepen) en/of een hele nacht doorslaapt.
=> Dus: hou vol, mama / papa. Het gaat je lukken!
————————-
Volg me nu ook op Facebook en/of Instagram voor jouw dagelijkse portie OpvoedInspiratie.
————————-
Heb je dit allemaal al geprobeerd en/of heb je er meer hulp bij nodig?
Neem dan contact met me op en dan gaan we samen aan de slag om je kind beter te laten (door)slapen.
Je leest hier alvast wat ik zoal voor je kan betekenen.
Wil je graag reageren op dit artikel?
Dat mag! Houd het dan wel constructief, liefst in de vorm van ‘Tips & Tops’. Zet jouw reactie onder dit bericht. Dankjewel alvast voor je reactie!
Ik hoop van harte dat je op basis van deze tips aan de slag kunt met jouw manier van opvoeden én dat de avonden en nachten bij jou thuis rustiger gaan verlopen. Ik wens jullie vele rustige avonden samen en lekker uitgeslapen kinderen!
Met vriendelijke groet,
Joyce Akse
Opvoedcoach & Psycholoog | http://www.aksecoaching.nl | info@aksecoaching.nl
© 2022. Joyce Akse / Akse Coaching, alle rechten voorbehouden.
————————-
Wil jij meer OpvoedTips van Joyce lezen én ze als eerste in je mailbox ontvangen?
Dat kan! Helemaal gratis en vrijblijvend. Aanmelden is heel eenvoudig.
Cadeau: Als welkomstcadeau ontvang je meteen na je aanmelding het E-book ‘Nóg meer genieten van je kind – 5 x 5 OpvoedTips’. Je leest er hier meer over.
————————-
Klik hier voor jouw dagelijkse portie OpvoedInspiratie op Facebook.
Referenties behorend bij dit artikel:
– Richtlijn: Gezonde slaap en slaapproblemen bij kinderen (2017). Signalering en beoordeling van slaapproblemen. Klik hier.
– Slaaptekort: hoe kun je het herkennen en wat zijn de gevolgen?. Klik hier.
– Kinderneurologie ? Slaapwandelen. Klik hier.
– ZGT Neurologie > Kinderslaapcentrum > Slaapproblemen bij kinderen. Klik hier.
Lees ook andere artikelen van Joyce met waardevolle OpvoedTips:
– Lekker slapen! Praktische tips voor kinderen en hun ouders.
– ‘Slapen voor gevorderden [1]: 7 tips om makkelijker in slaap te vallen én meer te slapen‘
– ‘10 basistips om je baby, kind of tiener lekker te laten slapen.‘
– Wat doet een opvoedcoach eigenlijk? | Joyce Akse vertelt.
Klik hier voor andere opvoedtips, bijv. over voeding, media, beweging ed.
© De foto van Joyce Akse is gemaakt door Ilona Tychon Fotografie.
Ga (terug) naar de website van ‘Akse Coaching – Opvoedcoaching & Opvoedadvies’.
Zodra je kind naar school gaat, komt hij al snel in aanraking met taal. In de kleutergroepen wordt er voorzichtig aandacht aan besteed en vanaf groep 3 begint het echte werk. Bij de meeste kinderen verloopt de taalontwikkeling zonder veel problemen; bij sommige kinderen zie je echter dat het lezen en spellen moeizamer gaat. Dat komt vaak in groep 3 en 4 naar boven. Bij deze kinderen zou er sprake kunnen zijn van dyslexie.
‘Ik ben eigenlijk toevallig met dyslexie in aanraking gekomen. Aan het einde van mijn opleiding psychologie heeft mijn stagebegeleidster mij in contact gebracht met prof. dr. Leo Blomert, expert op het gebied van dyslexie. Hij zocht mensen om een vakgroep te vormen om het dyslexieprotocol op poten te krijgen en dat wilde ik graag doen. Op die manier kon ik dus bij toeval in zijn werkgroep aan de slag. Daardoor kwam ik ook in aanraking met wetenschappelijk onderzoek naar dyslexie. Het onderwerp trok mij erg aan, maar ik merkte dat ik liever in een klinische setting werkte dan in een wetenschappelijke. Via Leo Blomert werd ik toen voorgesteld aan Patty Gerretsen, toentertijd directeur wetenschap van het RID. Zo ben ik uiteindelijk bij het RID terechtgekomen en daar werk ik nu al 15 jaar. Wat ik zo prettig vind aan werken met mensen met dyslexie is dat je echt iets voor iemand kunt betekenen. Iedereen in onze maatschappij krijgt te maken met lezen en schrijven en als je dyslexie hebt, kun je flinke problemen ondervinden op school, op je werk of zelfs privé. Met een gerichte behandeling en concrete tools, kun je kinderen (en volwassenen) met dyslexie echt helpen hun situatie te verbeteren. Het geeft me enorm veel voldoening dat ik op deze manier iets kan betekenen voor de kinderen, die bij ons komen.’
Drs. Kim Huiskamp studeerde neuro– en ontwikkelingspsychologie aan de Universiteit Maastricht. Daarna werkte ze een jaar als psycholoog / onderzoeksassistent aan dezelfde universiteit. Vervolgens maakte ze de overstap naar het Regionaal Instituut Dyslexie (RID) in Maastricht. Ze werkte er een tijd als hoofd behandeling en vestigingsmanager; momenteel als diagnosticus en behandelaar.
‘Als je dyslexie hebt, dan heb je moeite met lezen en/of spelling. Sommige kinderen hebben alleen moeite met lezen, andere alleen met spellen en weer andere met allebei. De grootste groep van de kinderen met dyslexie heeft moeite met allebei.
‘Je wordt met dyslexie geboren; het ontstaat dus eigenlijk niet echt. Het is ook erfelijk, wat betekent dat het vaker binnen families voorkomt.
‘Je kunt dyslexie eigenlijk pas echt herkennen vanaf dat je kind een tijdje in groep 3 zit, dus als je kind echt onderwijs krijgt op het gebied van lezen en schrijven. Bij kleuters zie je ook al wel eens dat ze moeite hebben met klankverwerking. Ze hebben dan bijv. moeite met het leren / benoemen van de kleuren, met links en rechts, ze hebben moeite met rijmen, ze vinden het lastig om de namen van klasgenootjes te onthouden of ze vinden het moeilijk om nieuwe liedjes te leren. Dat zijn allemaal dingen waarbij ze iets moeten doen op het gebied van klankverwerking. Een deel van de kinderen, dat hier moeite mee heeft, kan later moeite krijgen met lezen en schrijven. Dat hoeft echter niet perse. Het zijn dus geen harde criteria, eerder een aanwijzing om het goed in de gaten te houden. Andersom geldt dat ook: als je kind hier als kleuter geen moeite mee heeft, dan wil dat niet zeggen dat hij geen dyslexie kan hebben. Het kan op dyslexie wijzen, maar dat is niet één op één.
‘Eerlijkgezegd lijkt het me voor een kind bijna niet te doen om dyslexie te verdoezelen. Ze kunnen wel verschillende strategieën laten zien om met hun lezen of spelling om te gaan. Ze trappen bijvoorbeeld op de rem en gaan heel langzaam lezen. Of ze gaan juist heel snel lezen en raden dan wat er staat. Kinderen met dyslexie hebben moeite met het technische leesproces; dat betekent in dit geval dat het ten koste gaat van de snelheid of van de nauwkeurigheid van het lezen.
‘Vanaf de leeftijd van ongeveer 8 jaar, dus pas bij kinderen in groep 4, kun je dyslexie betrouwbaar onderzoeken. Dus nog niet echt vanaf groep 3. Je moet kinderen namelijk de kans geven om het lees- en spelproces op gang te laten komen.
‘Als je van groep 3 naar groep 8 kijkt, dan worden de normen steeds strenger. Als jij je op een trager tempo ontwikkelt vergeleken met je groepsgenoten, zal het verschil daarom steeds groter worden. Dan ga je dus steeds meer achterlopen ten opzichte van de andere kinderen.
‘Helaas kun je niet van dyslexie genezen. Je zult altijd meer moeite met lezen en spellen blijven hebben dan anderen zonder dyslexie.
‘Kinderen met dyslexie, een gids voor ouders’ – T. Braams
‘Als kinderen zich bij ons aanmelden om te onderzoeken of er sprake is van dyslexie, dan wordt er niet alleen gekeken naar hoe het met lezen en spelling gaat, maar we kijken ook naar andere schoolvakken. Kinderen kunnen namelijk in het algemeen moeite hebben om nieuwe vaardigheden aan te leren of ze kunnen een algemeen leerprobleem hebben. Dan heb je een heel andere benadering nodig om het kind verder te helpen.
‘Er bestaan wel een aantal mythes of vooroordelen over dyslexie:
‘Als ouders vermoeden dat hun kind moeite heeft met lezen of spellen of zich er zorgen over maken, dan is het belangrijk om dat aan te kaarten bij de leerkracht. Het is goed om het zelf ook in de gaten te houden. Bespreek het, zodat de leerkracht er aandacht voor heeft.
Wil jij meer OpvoedTips van Joyce lezen én ze als eerste in je mailbox ontvangen? 
Boosheid is een emotie die erbij hoort, zowel voor kinderen als voor volwassenen. Wat kinderen echter moeten leren, is dat je niet zomaar alles kunt zeggen of doen als je boos bent. Ze moeten nog leren hoe ze hun boosheid in goede banen kunnen leiden. Wij als volwassenen spelen daarbij een belangrijke rol. In dit artikel deel ik 6 stappen waarmee je je kind kunt leren z’n boosheid te beheersen om zo woedeaanvallen te voorkomen! 
Het is ook belangrijk dat je kind leert inzien dat het zelf kan kiezen hoe het naar een situatie kijkt en hoe het met zijn boosheid omgaat. Dit kun je doen door je kind eens te laten nadenken over een situatie, waarin het nog niet zo lang geleden boos werd. Schrijf op wat het toen allemaal deed, voelde en dacht. Vraag je kind hoe het op een andere, meer positieve manier tegen die situatie aan zou kunnen kijken. Je kind kan bijvoorbeeld opnieuw nadenken over de opmerking die over hem gemaakt werd, waar het zo boos over werd (bijv. het was als grapje bedoeld) of de duw die hij kreeg (bijv. de ander struikelde en viel per ongeluk tegen hem aan).
– Zeggen ‘stop, hou op, ik vind het niet meer leuk’ (voor jongere kinderen).
Als je weet dat je kind het moeilijk vindt om zijn boosheid in goede banen te leiden, dan is het belangrijk om er regelmatig kort op terug te komen. Vraag je kind tussen neus en lippen door: ‘Ben je vandaag nog boos geweest?’. Als dit zo is, kun je je kind vragen uit te leggen wat er gebeurde, wat je kind wilde doen, hoe het heeft gereageerd en hoe het afliep.
1. Verplaats je in het probleem of de lastige situatie van je kind. Luister goed en aandachtig naar wat je kind zegt en veroordeel je kind niet.
Als je kind zich niet aan de afspraken houdt en in zijn boosheid toch ontoelaatbaar gedrag vertoont, dan mag er een consequentie volgen. Denk dan aan een consequentie als even stil zitten op een stoeltje of in de hoek staan.
Bij tieners kun je op het moment van (dreigende) heftige boosheid een time out instellen. Op die manier neem je even letterlijk afstand van elkaar om allebei rustig te worden. Als je daarna weer met elkaar gaat praten, dan is het goed om de stappen te doorlopen zoals beschreven bij tip 5. Spreek af hoe jullie in het vervolg met deze situatie omgaan en op elkaar willen reageren. Eventueel herhaal je de gemaakte afspraken, voeg je nieuwe afspraken toe en bespreek je de consequentie(s). Je tiener kan daar natuurlijk in meedenken. Bij tieners houd je als ouder of leerkracht wel de regie, maar je manier van communiceren wordt steeds meer gelijkwaardig.
Vindt jouw kind het ook het fijnste om alles steeds zo veel mogelijk hetzelfde te houden?
En dat is precies waar dit artikel over gaat. Het gaat over de specifieke kenmerken van autisme bij kinderen – thuis en op school – en wat je als ouder of leerkracht kunt herkennen als een kind daadwerkelijk een vorm van autisme heeft (en wanneer dat niet het geval is).
Stephanie Voncken – Spierts heeft na haar universitaire opleiding ‘Pedagogische wetenschappen’ in Nijmegen gewerkt als intern begeleider, schoolconsultant en orthopedagoog. Ze volgde ook de opleiding tot orthopedagoog-generalist, rondde die met succes af en volgt sindsdien met regelmaat diverse nascholingscursussen en intervisiegroepen.
Bij het werken met deze kinderen gebruikten we veelal een bepaalde basisaanpak; dat was de methodiek ‘Geef me de vijf’ (referentie vind je onderaan dit artikel). Met deze methode let je heel goed op een duidelijke communicatie met het kind; je zegt bijv. niet alleen maar wie wat gaat doen, maar ook waar, wanneer en hoe. We weten namelijk dat het voor kinderen met autisme belangrijk is om die informatie steeds compleet aangeboden te krijgen. Op die manier geef je dus heel duidelijk aan wat je van het kind verwacht. Het ene kind heeft meer behoefte aan deze aanpak dan het andere; je bekijkt dus per kind wat het nodig heeft.
Kinderen met autisme hebben moeite met het aangaan, begrijpen en onderhouden van sociale contacten. Zowel in bekende als onbekende situaties vinden kinderen met autisme het lastiger om contacten aan te gaan. Als ze wel al contact gelegd hebben, dan zie je vaker dat ze graag de regie willen houden, ze willen veel zelf bepalen. Dat maakt hen minder handig in het samen spelen met andere kinderen. Ze kunnen zich ook moeilijker verplaatsen in de ander en/of ze vinden het lastig om naar hun eigen aandeel in een lastige situatie te kijken, bijv. als er iets fout gaat of als er ruzie ontstaat met een ander kind. Kinderen met autisme zijn vaak geneigd de schuld buiten zichzelf te leggen en vinden het lastig om te zien wat ze zelf verkeerd deden. Ze vinden het ook vaak lastig om in te schatten hoe de ander zich voelt. Je kunt een kind met autisme dan wel vragen wat ze zelf zouden voelen in die situatie.
Kinderen met autisme laten vaak een beperkte wederkerige communicatie zien. Dit wil zeggen dat ze het lastiger vinden om een over-en-weer-gesprek te houden. Een gesprek met een kind met autisme voelt vaker als eenrichtingsverkeer aan; de ander moet het gesprek op gang houden. Een kind zonder een vorm van autisme zal zelf initiatieven nemen om een gesprek op gang te houden door zelf ook vragen te stellen of door nieuwe informatie aan het gesprek toe te voegen. Bijv. door te vertellen wat ze nog meer op een dag gedaan hebben als de ander vraagt hoe het in de speeltuin was.
Kinderen met autisme kunnen problemen hebben bij het overzien van hun omgeving. Ze kunnen moeilijker een situatie inschatten en vinden het lastiger om te weten hoe ze in een situatie kunnen handelen. Ze zijn geneigd om op details / deelaspecten te reageren en niet zo zeer op de situatie in zijn geheel.
Tot slot hebben kinderen met autisme in vergelijking met kinderen zonder autisme vaker een onder- en/of overgevoeligheid voor zintuiglijke prikkels. Zo kunnen zij bijv. overgevoelig zijn voor geluid of pijn.
‘Als een kind de diagnose autisme krijgt, dan wordt eerst op de eigen reguliere basisschool alle begeleiding ingezet, die nodig is voor het kind. De expertise op de reguliere basisscholen groeit natuurlijk ook op dit gebied. Wel is de grootte van de groepen in het reguliere onderwijs vaak een probleem. Dit zorgt voor veel prikkels, die ondanks alle inzet van school, toch moeilijk zijn te reduceren. Verder merk je in de bovenbouw dat leerlingen met autisme het vaker moeilijker krijgen. Er wordt dan meer zelfstandigheid van de leerlingen verwacht, terwijl leerlingen met een vorm van autisme dit juist lastiger vinden. Extra ondersteuning op dit vlak is dan ook zeer wenselijk. Als een leerling, ondanks alle hulp op school, overvraagd blijft en in de knel komt, wordt bekeken of speciaal onderwijs een optie is.
Ook kunnen ze belemmeringen ervaren bij het begrijpen van de taal. Met name figuurlijke betekenissen of onderliggende betekenissen van taal vinden ze lastiger om te begrijpen. Dit geldt ook voor het begrijpen van grapjes en non-verbale gebaren (bijv. knipoog). Het is dus als leerkracht van belang om zo concreet en helder mogelijk in de communicatie te zijn. Wees kort en bondig en vermijd figuurlijk taalgebruik of grapjes. Zorg er verder voor dat het kind zich op de juiste prikkel richt (bijv. gerichte luisterhouding vragen, bijsturen bij afdwalen).
Kinderen met autisme vinden plotselinge wijzigingen of veranderingen niet prettig. Ze willen graag weten wat er gaat gebeuren en wat er van hen verwacht wordt. Deze kinderen hebben baat bij een gevisualiseerd dagprogramma (bijv. door middel van pictogrammen) en zijn erbij gebaat als veranderingen op tijd worden aangekondigd. Voor sommige leerlingen is het voldoende om dat klassikaal te doen; andere leerlingen hebben er juist meer behoefte aan om het ook op hun bankje te zien. Dan kun je de planning m.b.v. plaatjes op het bankje plakken. Uiteraard is het belangrijk om ook bij het kind te checken of het begrijpt wat een specifieke afbeelding / picto betekent en wat er dan van hem verwacht wordt. Maak ook dan opnieuw duidelijk wat je concreet van het kind verwacht (wat gaat hij doen en waar, voor hoelang, met wie en hoe).Ook ‘lege momenten’ (bijv. als je klaar bent met je werk) zijn vaak lastig voor kinderen met autisme. Dit soort momenten geven namelijk een gevoel van onrust. Geef ook in dit soort situaties aan wat hij/zij concreet kan doen. Hoe concreter, hoe beter.
Ook het sociale verkeer op school kan lastig zijn voor kinderen met autisme. Ze vinden het bijv. moeilijker om aansluiting met andere kinderen te vinden en lopen vaker alleen rond op het schoolplein. We zagen al dat wanneer deze kinderen wel contacten weten te leggen, dan vaker conflictsituaties met anderen ervaren, omdat ze het lastiger vinden om hun eigen spoor los te laten en rekening te houden met de ander. Ook zagen we al dat ze het lastiger vinden om naar hun eigen aandeel in een situatie te kijken, waardoor ze vaak de schuld buiten zichzelf leggen.Het kan deze kinderen goed helpen om sociale situaties voor hen voor te structureren (bijv. wat ga je doen tijdens het buitenspel, met wie ga je spelen, welke regels en afspraken). Daarnaast blijft het voortdurend van belang om kinderen met autisme inzicht en overzicht in sociale situaties te bieden. Bespreek en verwoord concreet de eigen gevoelens en de gevoelens van de ander; leer hen hoe ze in specifieke sociale situaties kunnen handelen. Een kind met autisme heeft hier nog meer oefening en herhaling in nodig dan andere kinderen.
Ze beschikken vaak over een sterke feitenkennis. Echter, zodra er een beroep wordt gedaan op hun vermogen om samenhangen en verbanden te zien, kost dit kinderen met autisme vaak meer moeite. Vakken, zoals begrijpend lezen en rekenen (met name redactiesommen) zijn vaak lastiger voor kinderen met autisme. Als leerkracht is het dus van belang je van bovenstaand gegeven bewust te zijn en zaken – waar nodig – te verhelderen. Belangrijk is nog om te weten dat een hoge intelligentie een beschermende factor kan zijn. Maar ook dan merk je dat hoe complexer en minder eenduidig de informatie voor het kind is, hoe moeilijker het wordt, dus ook als deze leerling meer begaafd is.
‘Er bestaan inderdaad vooroordelen rondom autisme (bijv. zeggen dat er sprake is van autisme als iemand je niet aankijkt of als hij/zij bepaalde herhaalde motorische bewegingen maakt, zoals heen en weer wiegen). Vaak komen dit soort gedragingen in meer of minder mate voor bij kinderen met autisme, maar een kind moet echt op meerdere vlakken en op alle leefgebieden opvallendheden laten zien (zie ook vraag 2 en 3) om aan autisme te kunnen denken. Het is dus altijd van belang om breed naar het gedrag van het kind te kijken en om te voorkomen dat je te veel inzoomt op enkele, specifieke gedragingen.
We weten van autisme dat er een grote erfelijkheidsfactor aan ten grondslag ligt, alleen is de biologische oorzaak op dit moment nog niet helemaal helder. Daar wordt wel uitgebreid wetenschappelijk onderzoek naar gedaan. Verder weten we dat de hersenen van kinderen met autisme anders functioneren en dat de omgeving weinig tot geen invloed heeft op het ontstaan ervan. Tenslotte weten we dat autisme niet komt door een verkeerde opvoeding komt; net zoals dat ook geldt voor andere ontwikkelingsstoornissen, zoals ADHD.
Ook kunnen ouders het gesprek met school aangaan. Door gesprekken met leerkracht en/of IB-er te hebben, krijg je een goed beeld van hoe het kind op school functioneert. Als er tijdens deze gesprekken duidelijke signalen voor (of symptomen van) autisme zijn, dan kan via de huisarts, praktijkondersteuner, schoolarts of gemeente verwezen worden om verder onderzoek te laten doen en/of om meer begeleiding aan te vragen.
– Bied je kind een voorspelbare, overzichtelijke omgeving. Visualiseer het dagprogramma (m.b.v. pictogrammen), zodat het kind duidelijk weet wat er gaat gebeuren en wat er van hem verwacht wordt. Maak daarbij ook gebruik van de volgende 5 punten; benoem steeds wie het doet, wat hij doet, waar / wanneer / hoe hij het doet.
Ook thuis kun je deze aanpak goed toepassen. Visualiseer bijv. het dagprogramma of een specifiekere situatie (zoals de stappen van het aankleden, het wc-gebruik of het tandenpoetsen). Oefen dat eerst samen, zodat je zeker weet dat je kind de picto’s begrijpt. Ook al zou je dezelfde picotgrammen gebruiken als op school, dan wil dat niet zeggen dat het voor een kind duidelijk is dat het thuis ook op die manier werkt. Of andersom: als je thuis goed geoefend hebt met je kind om naar de wc te gaan, dan wil dat niet zeggen dat je kind dat ook kan omzetten naar wc-gebruik op school.
Ondersteun je kind bij het aangaan, begrijpen en onderhouden van sociale contacten. Bespreek en verwoord de gevoelens van het kind en de gevoelens van de ander en leer het kind hoe hij concreet in specifieke sociale situaties kan handelen. Hoe concreter, hoe beter.
We zien o.a. kinderen, die problemen hebben met slikken of kauwen, die weinig interesse hebben in eten, die een sensorische overgevoeligheid hebben (bijv. ze vinden structuren, smaak, temperatuur, consistentie of geur van voeding zeer onprettig en/of niet te verdragen), die bang zijn voor mogelijk negatieve gevolgen van eten (bijv. verslikken, stikken, braken, buikpijn krijgen). De kinderen die wij zien, eten of weinig in hoeveelheid of heel erg selectief; een combinatie van beide komt ook voor.
in samenspraak met ouders. Het streven is om vanuit kennis en ervaring het probleem zo goed mogelijk te behandelen. De behandeling is wetenschappelijk onderbouwd en effectief bij kinderen en jongeren, met en zonder verstandelijke beperking.’
‘De belangrijkste reden waarom kinderen slechter gaan eten is de ‘peuterpuberteit’. Als kinderen 2-3 jaar zijn, treedt ‘autonomie-ontwikkeling’ op. Ze leren dan o.a. om ‘nee’ te zeggen, dat ze iets anders kunnen vinden dan hun ouders, dat ze invloed uit kunnen oefenen op hun omgeving en daarbij ook keuzes willen maken. Op het gebied van eten merken ze dat ook: ze bepalen zelf wat ze in hun mond stoppen. Dat hoort trouwens allemaal bij een gezonde, normale ontwikkeling; het gaat dus om kinderen die in de basis ‘goede eters’ zijn. Bijna alle kinderen maken zo’n fase door.
‘Ouders vragen vaak aan hun kind: ‘Waarom vind je het niet lekker?’ en proberen dan iets aan het eten te veranderen, waardoor het kind het wellicht lekkerder vindt. Op die manier ga je te veel aandacht richten op het eten en bevestigen dat het mogelijk niet lekker is. Het ‘lekker vinden’ is eigenlijk niet zo belangrijk, maar een kind kan wel leren dat eten niet zo onprettig is als van tevoren voorgesteld wordt.
‘Je ziet verschillen tussen gewone ‘lastige eters’ en de ‘problematische eters’, waarbij de diagnose ARFID echt van toepassing is. De lastige eters eten een paar dagen per week niet goed, maar dan weer een dag wel. Sommige dingen eten ze niet, maar andere dingen weer wel. Dat gaat dus meer in golfbewegingen. De lastige eters komt meestal geen voedingsstoffen tekort en heeft een normaal gewicht.
Bij oudere kinderen kan het zorgelijk zijn als ze in ‘sociale gelegenheden’ moeite hebben met eten, bijv. traktaties op school weigeren of ze zien heel erg op tegen het eetmoment op een verjaardagsfeestje (terwijl ze goed begrijpen dat het sociaal verwacht wordt dat ze dan toch iets eten).
Probeer om alle gezinsleden aan tafel te laten zitten, dus ook je problematische eter die liever niet eet. Door samen aan tafel te zitten, leert je kind dat het eetmoment een gezellig, sociaal moment is. Je maakt dan de afspraak dat je kind niet perse iets hoeft te eten (mag natuurlijk wel), maar dat je wel verwacht dat hij gewoon met iedereen aan tafel zit.
‘Een kind dat nu slecht eet, en al lange tijd niet goed eet, gaat niet ineens goed eten; dat is nog niet zo snel opgelost. Heb dus geduld en denk in kleine stapjes. Heb ook vertrouwen op je eigen gevoel en je kundigheid als ouder.
De laatste tijd merk je dat je kind steeds vaker brutaal tegen je is. Als je hem iets vraagt om te doen, dan heeft hij altijd wel een weerwoord klaar. ‘Nee, echt niet. Doe het lekker zelf!’, zegt je zoon ineens. Of je dochter vraagt jou iets op een commanderende manier; een manier die jij absoluut niet fijn vindt. ‘Geef me die pen nu!’, zegt je dochter. Ook overdreven hard zuchten of met de ogen rollen als je iets vraagt, kun je tot brutale reacties rekenen. Soms krijg je zelfs het idee dat je kind gewoon geen respect meer voor jou heeft en dat is absoluut geen fijn gevoel…
– Je kind is boos door iets dat die zelfde dag of een tijdje geleden gebeurd is. Hij voelt zich boos op iemand of misschien wel machteloos over een specifieke situatie en reageert dat gevoel af op jou.
Als je kind brutaal tegen jou doet, dan zul je zelf waarschijnlijk merken dat je boos wordt. Dat is haast onvermijdelijk. Het belangrijke (en lastige…) aan die situatie is echter dat je juist op dát moment kunt laten zien hoe jij met jouw boosheid omgaat. Je kind leert dan niet alleen maar door van jou te horen hoe het zou moeten, maar ziet het jou ook in praktijk toepassen.
Als je kind brutaal tegen je doet, dan zit daar vaak een gevoel van boosheid en/of machteloosheid onder. En het gevoel van boos zijn is natuurlijk heel normaal en menselijk. Met dat gevoel is op zichzelf helemaal niks mis; dat heeft iedereen.
Als je vindt dat je kind brutaal tegen je doet, dan zeg je dat op een rustige manier tegen je kind. Je geeft aan dat hij het op een vriendelijke manier kan vragen en dat je dan naar hem zult luisteren. Die uitleg is heel belangrijk. Je kind zal van jou moeten leren hoe jij wil dat hij met jou omgaat.
Uiteraard zal je kind niet de hele dag door alleen maar brutaal op jou of anderen reageren. Je kind zal ook nog vaak genoeg op een aardige, vriendelijke en sympathieke manier reageren.
Als jullie allebei rustig zijn, is het goed om kort met je kind over het voorval en zijn reactie op jou of zijn manier van communiceren terug te komen.
In het nieuws, in de krant en op internet kom je regelmatig verschrikkelijke berichten tegen over kinderen die kwijtraken. En na zo’n verschrikkelijk bericht, bijv. over 
‘Gaan kinderen echt zó makkelijk mee?’ (
Leg je kind uit wat het niet mag doen. Dan gaat het om afspraken als:
Bespreek niet alleen de afspraken zoals hierboven (bijv. ‘Ga niet met onbekenden mee.’), maar leg uit hoe volwassenen dat aanpakken en hoe ze proberen om kinderen mee te lokken. Geef ook aan wat er daarna kan gebeuren. Je hoeft dan niet over alle mogelijke gevolgen in detail te treden (het is nl. erg angstaanjagend om te zeggen dat je kind verkracht of vermoord kan worden); vaak is het echt al voldoende om te zeggen dat je kind dan papa / mama misschien niet meer ziet. Dat is voor kinderen echt al erg genoeg!
Hoewel we graag hebben dat kinderen goed naar ons als ouders en naar andere volwassenen luisteren, moeten ze ook leren dat ze in sommige situaties echt ‘nee’ mogen zeggen. Als je kind het gevoel krijgt ‘er klopt iets niet’, ‘dit is niet pluis’ of ‘ik vertrouw het niet helemaal’, dan moeten ze hun eigen gevoel volgen. Grote kans dat het dan ook echt niet helemaal goed zit.
Dan is het handig als je kind jouw contactgegevens bij zich draagt. Dat kun je doen door jouw telefoonnummer met pen op z’n hand of onderarm te schrijven. Je kunt ook een ‘tag’ kopen, die je bijv. aan de broek van je kind kunt vastmaken.
Leg ook uit welke mensen betrouwbaar zijn. Dat zijn meestal mensen in uniform, zoals een politieagent, ambulancepersoneel, brandweerman / -vrouw, beveiligers, parkeerwachten etc.
Daarnaast is het goed om je kind – zodra het daar oud genoeg voor is – jouw telefoonnummer uit zijn hoofd te laten leren. Dat wil niet zeggen dat hij een tag ed. niet meer bij zich hoeft te dragen, maar dat kan wel weer voor wat meer zekerheid bij je kind zorgen. Houd er ook dan nog rekening mee dat je kind zich in deze moeilijke situatie kan vergissen of het telefoonnummer helemaal kan vergeten, omdat het toch last heeft van paniek- of angstgevoelens.
Ook de politie heeft 
Zorg er voor dat je het ‘mogelijke probleem’ (dat er voor je kind nog helemaal niet is) niet groter maakt dan dat het is. Je wilt namelijk niet dat je kind het vertrouwen in de mens helemaal kwijtraakt. Kinderen kunnen hier natuurlijk ook bang van worden en ook dat wil je graag voorkomen. Je wil toch het liefst dat je kind zorgeloos in de speeltuin kan spelen. En bedenk ook dat lang niet iedereen slecht is of slechte bedoelingen heeft met je kind.
Bekijk ook deze filmpjes met ‘social experiments’, waarin je ziet hoe gemakkelijk kinderen – ondanks al je waarschuwingen – toch doen wat vreemden van hen vragen:
Ik hoop van harte dat je deze tips op een goede manier kunt toepassen. Heb je hier vragen over, wil je meer weten over dit thema of heb je een opvoedvraag? Neem dan contact met me op. Je vindt m’n contactgegevens hieronder.
Schreeuwen tegen onze kinderen: helaas, we doen het allemaal wel eens. En waarschijnlijk zouden we er ook allemaal meteen mee willen stoppen, liever gisteren dan vandaag. Je weet dat je het doet, je weet dat je het niet zou moeten doen… Je wil het niet doen, je vindt het vreselijk, maar je doet het toch. Het overkomt je steeds weer.
Door die schrikreactie schiet je kind in een soort ‘overlevingsstand’ en gaat nadenken over ‘hoe kan ik hier zo snel mogelijk weg komen?’ of ‘hoe kan ik dit zo snel als mogelijk laten stoppen?’. Je kind staat dus totaal niet in de leerstand. Hij leert dus niets van wat je op dat moment schreeuwend zegt. Hij leert wel dat – zodra jij schreeuwt – hij moet stoppen met waar hij mee bezig was, maar waarom dat zo is – de exacte reden daarvan – is hem ontgaan.
Wil je ervoor zorgen dat je minder schreeuwt tegen je kind?
Daarnaast gebeurt er nog iets anders. Als je vaker tegen je kind schreeuwt, raakt je kind er steeds meer aan gewend. Het raakt erdoor ‘gehard’; het schreeuwen raakt hem steeds minder. Na enkele jaren waarin je vaker geschreeuwd hebt, kan je kind zelfs onverschillig op je gaan reageren. Dat is waarschijnlijk een reactie, waarmee hij het bloed onder je nagels vandaan haalt, maar het is ook een teken dat je al te vaak tegen hem geschreeuwd hebt. Je krijgt dan het gevoel dat je andere technieken uit de kast moet halen om nog tot je kind door te kunnen dringen. En zo kan het incidenteel schreeuwen dat je nu nog doet van kwaad tot erger worden…
Het is belangrijk om snel genoeg op ongewenst, lastig of vervelend gedrag van je kind te reageren. Zodra je kind dat gedrag vertoont, is het goed om er dus meteen op te reageren. Denk niet: ‘hij zal er zo wel mee stoppen’ of ‘nu is het nog niet zo erg’. Je kunt nl. niet voorspellen op welke manier het gedrag van je kind zich gaat ontwikkelen. Misschien stopt hij inderdaad wel binnen een minuut, maar misschien wordt het nog veel erger. En wat gebeurt er in het laatste geval met jouw boosheid? Juist, die wordt ook alleen maar erger…
Ga eens met z’n allen om de tafel zitten en bespreek waar je als ouder tegen aanloopt. Geef aan dat je het niet fijn vindt dat jullie vaker zo tegen elkaar schreeuwen. Je zou willen dat dat op een andere manier ging. Vaak zullen je kinderen het daar mee eens zijn.
Zodra je voelt dat je boos wordt, stop je meteen met praten tegen je kind, ook al ben je midden in een zin. Dat is vooral in het begin natuurlijk heel lastig om te doen, vooral omdat je voor je gevoel misschien maar door blijft gaan. Toch zal er een moment komen waarop je denkt ‘ik ben nu (te) boos’ en dit moet stoppen; zeker als je er bewust mee aan de slag gaat. Heb er vertrouwen in dat dat moment komt.
Soms heb je als ouder het gevoel dat jij het laatste woord moet hebben, dat jij moet winnen. Want als jij niet wint, dan wint je kind en dan verlies jij. Dat kan toch niet.
Zorg ervoor dat je regelmatig samen met je kind speelt. Dan gaat het om een korte tijd (ong. 5 min.) enkele keren (2-3x) per dag. In die tijd speel je met je kind en laat je je min of meer leiden door je kind. Laat je niet afleiden door je telefoon of andere apparaten en zorgt dat je helemaal beschikbaar bent voor je kind. Op die manier werk je aan jullie onderlinge band, die zal verbeteren (zelfs als die band nu al goed is). Dat maakt ook dat je kind nóg meer geneigd is om naar je te luisteren en minder ongewenst gedrag zal laten zien.
Akse Coaching 